Mugan, bi herrialderen artean, kontrabandisten lurraldea izandako hartan. Sara Etxalar herrigunetik gora pare bat kilometrotara bizi da, zubi zaharra gurutzatu eta hilerritik gora. Karabineroa izan zen Daniel senarra, basozaina Mikel semea eta bankaria Usoa alaba. Emagina izandakoa bera, herriko praktikantea, botikariaren laguntzailea eta belar biltzailea.

Sorginen herritik hurbil jaiotakoa, gaztetan ezagutu zuen kanpotik jindako Daniel erretzaile ixila, eta errota zaharra izan zuten bizitoki neguz negu aldameneko herrian. Gaur egun urtegiaren hondoan gelditu den etxe hartan sortu ziren seme-alabak. Mikel baserrian berarekin bizi da, Usoa karrikan. Ehiztariekin nahiko lan ez, eta hilarri borobilak lantzen ere dabil semea, hain ezagunak eta erretratatuak diren horiek. Alabak anitz urte hiriburuan eman zuen, baina gauzak dauden moduan egonda herrirat itzuli da.

Bizitzaren neguan dago Sara, herioaren muga horretan. Bilobak orain gehiagotan igotzen dira, zorionez Ainhoa mendizale amorratua da eta sarritan biltzen da supazter-txokorat, hortik ibili ondoren. Bota eta galtzerdi bustiak lehortzen jarri eta amatxiren istorioak entzutera aulki baxu horretan eserita. Unairekin berriz baserri inguruan paseo txikiak ematea anitz gustatzen zaio Sarari. Ahal izanen duen bitartean, ohantzeak ez jaten saiatuko da. Ainhoa xelebrea eta are barregarria da, baina pazientziarik ez du. Unaik bai, ordea. Horri esker hainbertze errezeta eta sekretu bereganatu ditu.

Txakurra ere ez da oso urruti ibiltzen. Mikelekin edo Ainhoarekin batera basoan zehar ibiltzea da munduan gehien gustatzen zaiona, baina azken garaiotan Sararen ondoan egoten da, zerbait usaintzen du. Ardiak kendu zituztenean, gainera, langabezian gelditu da. Usoa batzuetan damutzen da, faltan botatzen du amak egindako gasna, baina erabakia argi zegoen. Datorrena argi dago, bakoitzak haren modutara egiten dio aitzin. Aitarena azkarra izan zen, ez zuten aitatxi ezagutu bilobek. Amarena polikiago dator. Hirirat ez dute joan beharko aitarekin bezala, ospitalerat, gauzak ongi.

Sara Etxalar azken elurtearen zain dago, bare eta ixilik. Ia dena erranda dago. Unai da haren aitor-entzulea. Eta erretorea, latinoamerikarra bera, ongi bidean doana hizkuntzarekin. Agindu dio bera jada egonen ez denean ere jarraituko duela ikasten, eta elizako organoari nota eder horiek ateratzen. Adineko emakumeak ez du nahi bera lurperatzea, agindu die erraustea eta ontzi batean senarraren hilobiaren ondoan paratzea, eta harrian zera zizelkatzea: “Pertsona ona izaten saiatu zen. Ez zuen beti lortu”.

Bitartean, euria ari du, kanpoan behelainoa eta barrenean epel. Egur gehiago bota du norbaitek sutara.

Amatxiri dedikaturik.

Anxo Antelo landa-medikua zen bokazioz. Médico rural, haren etxeko atean agertzen zen moduan. Galiziatik kanpo jaiotako galiziar horietako bat zen, eta Costa da Morte eskualde atlantiarrean bizi eta lan egin zuen. Izan zitekeen Polperro, Cudillero edo Elantxobe, baina Muxía, Fisterra eta Camariñas izan ziren bere lan eremuko herriak, bereziki hirugarrena.

Naufragioak, tuberkulosia eta azkenik birus misteriotsuak ezagutu zituen. O cancro eta bronkitis kronikoak ere, jakina. Orduko antibiotikoak eta botikak ez ezik, eukalipto eta sendabelarrak ere erabiltzen zituen. Alvaro Cunqueiroren ipuin horretan bezala, “Brandy Tres Cepas” errezetatzen zuen, eta herren zebiltzanei korrika egiten zutela amets egiteko aholkatu.

Umeak munduratzen lagundu zituen, “o máis fermoso que me tocou na miña vida profesional”. Eta hiltzear zeudenen alboan egoten ere ondo zekien. Jaiotzaren eta heriotzaren emaginengandik ikasi zuen, liburuetan eta Interneten ez dagoena ere. Baina barruan zeukan zera hori txikitatik, gaixoek hainbeste preziatzen zutena.

Zaldiz parrokiarik parrokia, bide zahar berdeetatik, modurik seguru eta hoberena zen toki batzuetatik ibiltzeko. Zirimiria, ipar-ekialdeko haizea, lanbroa, elurra edo eguzki kiskalgarria lagun. Orballo, nordés, brétema, neve ou sol abrasador. Baita kaioen txilioak ere, gaztainondo, lizar eta haritzak jaun eta jabe zirenean eukaliptoen ordez. Petroliontziaren hondamendia baino askoz lehenago.

Anxo hil zenean, Camariñasen ez zioten izena ipini kale bati, aho batez egingo zuten moduan, berak horrelakorik ez zuelako nahi behin baino gehiagotan esanda laga zuenez. Bizi izandako etxea, hala ere, landetxe bihurtu zuten, “A casa do médico”, ideia txarra izan ez zena. Museo txikia ere bazen. Atsedenlekua asteburuetan eta  oporraldietan.

Leku desberdina. Bizitzaren kostaldean.

José Ramón lagunari, esker onez.

Hamarkadak ziren klima aldatu zenetik eta gertaera harrigarriak bata bestearen atzetik bizitzeko ohituta zeuden dagoeneko hiriko biztanleak, urtez urte. Hala eta guztiz ere, elurpean tamaina hartako hamarnaka animaliak Bilteiz hiriko etorbide nagusian behera desfilatzen ikustea, entzutea eta usaintzea ikuskizun erabat txundigarria suertatu zen.

Urteak ziren, halaber, eskala handiko indarkeria herrialdera itzuli zenetik. Eta populazioa beldurtuta zegoen kalera irteteko, bizitza normala egiteko, baita auzokideekin gutxieneko harremana edukitzeko ere. Mesfidantza zen nagusi, inork gutxik ulertzen zituen biolentziaren zergatiak bestalde. Udaletxetik antolatu zuten pakidermoen ekitaldia pizgarri moduan, kirol izarren azken balentria ospatzeko aitzakiarekin.Eta hizkuntza ofizial berrian bataiatu zuten ikuskizuna: “Elephants on Parade“.

Bilteiztarrak, ordea, ez ziren fio. Aspaldian ez zuten antolatzen kongresurik edo ekitaldi handirik etorbideko biltzar jauregian. Europatik ez ziren ia sekula hurbiltzen hiriburu honetara, garai onetan bezala. Hiriko saltoki handi klasikoa ere, “grands magasins”,  ixtear zegoen, alboan banku nagusiaren dorrea ere desmantelatzen ari ziren bezala. Etxeko begiratokietatik hiritarrak asomatu bai, baina balkoietan eta leihoetan, eta are gutxiago espaloietan, inor gutxi baino ez zen ausartzen. Frankotiratzaileen beldur.

Bitartean, trafiko guztia etenda, tranbia, autobus eta ibilgailuen ordez hirurogei eta hamar edo laurogei asiar elefante martxan zeuden elkarri jarraituz, astiro, hegoaldetik iparralderantz. Kirol taldearen ereserkia ozen aditzen zen bozgorailuetatik, hiriko martxa ofizial berriarekin tartekatuz, zirrara eta irrika kolektiboak piztu nahian.

Seinalerik txarrena horixe zen, hain zuzen, kirol erlijioak ere ezin mobilizatzea ia inor.

Herritik gora atxa, laino artean, eta tontor ganean baselexa. Horren zaindaria, monje anakoreta, mutua, meditatzailea, musikagilea. Izan be, haren abotik berbarik urten ez arren, musika doinuak trukatzen ditu sarritan bertaratzen diran txoriekin edo, beste barik, bere buruagaz. Konposaketak sortzen ditu halaber etxetzat dauan baselexa barruan, gela txikian, gregoriar kantuek inspiratutako doinu elektronikoak.

Herriko jenteak erotzat hartu eban aspaldian, tarteka baserritar batzuk berataz errukitu eta janari apur bat eta kalean erositako material informatikoa igotzen badeutsiez be. Inork ez dau lortu berbaz komunikatzea, keinuka eta idatziz baizik. Herrikoak abisatzen ditu kanpai kolpeen bidez datorrenari buruz. Ekaitza iragartzeko, esate baterako, kolpe zehatz batzuk joko ditu kanpandorre txikitik.

Bakardade gorri hartan, atx haien artean, abadeak bizipoza lortzen dau musika eta meditazinoaren bidez. Denporaren igarotzeak kolpatu arren, heriotzaren aurrean bildurrik ez dau sentitzen. Atxaren moduan, bera be sortu zan noizbait denporan. Atxa eguzkiak, euriek, edurrek, tximistek eta haxeek higatzen dabe. Zuloetan kabiak ipintzen dabez hegaztiek, eta trokak baliatzen dabez axeriek eta basurdeek aterpetzeko. Baina bizirik al dago atxa? Barruan sortzen diran iturburuak ez al da bizitza? Iturburuetatik errekastoetara, eta hortik mendiko aintziretara. Edo ibaietara, herriak zeharkatzen eta azkenik itsasoratzen.

Monjeak misterioa deskodetzen saiatzen bizitza igarotzen dau. Horra erokeria.  Idazle dohainak ez ditu monjeak alabaina, eta misterioa musika klabean interpretatzen dau. Ordenagailu hartan dagoz urteetako gogoeta eta meditazino guztiak. Kodifikatutako entziklopedia oso bat. Monjearen ondare baliotsua, edo eremutar zahar baten eldarnioak. Hainbat kaletar jo dau jakinminak, urruntasunak piztutako mitoak. Agurea hil ostean baloratzen hasiko dira asko, kanpai soinurik handik goitik iritsiko ez jakiezanean. Atxa be mutu geldituko danean.

Autobusetik jaitsi eta kontrako espaloian adineko emakume goiztiar bat ikusi nuen, ezpainetan zigarroa, 40ºC 07:55etan. 80 urte inguruko andre erretzailea atzean utzi, izkinan bira hartu eta urrunean soinu erritmiko bat hasi nintzen entzuten, kolpe lehor azkarrak, pilotaleku ondoko parketik zetozenak, tak-tok, tak-tok, tak-tok. Parkera ailegatzean, ping-pong mahaian serora bi elkarren aurka zebiltzan goizeko ordu harrigarri hartan.

Aurrera jarraitu nuen, hala ere, eta ibaira hurbildu nintzen. Eta hango ikuskizunak are gehiago utzi ninduen ahoa bete hortz: Ibaiaren ibilgua erabat lehorra zegoen, urik ez zen hortik igarotzen aurreko egunetan, asteetan, hilabeteetan eta urteetan bezala. Ez zegoen ahaterik edo arrainik, eta korrika joan nintzen kaleaz bestaldera, beste ibaia ikustera. Hori ere siku-sikua. Mendeetan eta mendeetan zehar bi ibaiek etengabean bat egin eta itsasorunzko bidea hartu eta gero, ikuskizun irrealak lortu zuen urduri ipintzea.

Urratsa azkartu nuen, ospitalera arrapaladan sartu eta, han barruan, panorama ez zen lasaigarriagoa. Segurtasun-zaintzaile kankailua topatu nuen xake partida  batean murgilduta bere arreta guztiarekin. Bere aurrean ume bat zegoen eta, bere besotxoan, hodi bat eta hodiaren jarraipena plastikozko poltsa bat gako batetik eskegita. Zalantza izpirik gabe, kimioterapia. Izua kontrolatu nahian, bihotza taupaka, igogailua deitu nuen. Segundu batzuk geroago, minututzat hartu nituenak, ateak zabaldu ziren, eta hor barruan artalde txiki bat zegoen sartuta. Ez zegoen denborarik egoera absurdo horretan zentzua bilatzeko, ardien artean sartu nintzen eta botoiari sakatu hirugarren solairuraino. Korrika zeharkatu nuen korridorea eta izerditan sartu geure bulegoan. Inor ez zegoen, ezer ez zegoen, ez ordenagailurik, ez aulkirik edo altzaririk. Ezta telefonorik ere, norabait deitzeko, norbaiti. Korridorera itzuli nintzen, ez nuen ikusi nahi hor kanpoan zegoena, baina beste erremediorik ez neukan.

Pazienteen geletan ez zegoen ohiko jende zaharra oheetan edo besaulkietan. Oherik eta besaulkirik ez zegoen eta, atso eta agureen ordez, ume gaixoak zebiltzan animaliekin batera, oreinkumeak, basurdekumeak, katakumeak eta haurrak elkarrekin jolasten anabasa alaian. Eldarnio horren barruan ez nuen espero erizainik edo zelaririk topatzea. Sendagileek ospitalea abandonatu zutela argi neukan. Eurek lagatako tokian, albaitari talde batekin topo egin nuen eta geldi-geldirik geratu nintzen pasilloaren erdian. Hurbiltzen hasi ziren neuregana, kontu handiz.

Ezin nien ezer esan, ahotsik gabe geldituta, horietako baten eskuan xiringa bat, animalia handiekin erabiltzen den horietakoa. Hiru solairu beherago segurtasun-langilea egongo zen, nolabait.

P.D. Veratrum; P.D.’ Moebius.

Esnatzean, leihotik begiratu zuenean, ikuspegia sinesteko ez modukoa zen. Bera bezala, malekoian eta lehenengo tunelean hamarnaka pertsona zegoen ordu hartan mendebalderantz begira ahoa bete hortz. Ekialdera so eta bai, Mollarri hortxe zegoen betiko legez, baina bestaldean xagua falta zen ortzmugan. Erokeria zen baina San Anton desagertuta zegoen postaletik.

Laster iritsi ziren kostaldera helikopteroak zerutik, urpekariak eta surflariak itsasotik eta txirrindulari tropelak eta agintariak errepideetatik. Mendeetako uhartea ur azpian ez zuten topatu, inork ez zuen zarata arrarorik entzun aurreko gauean, ekaitzarik ez zen egon, denboralerik ez. Goitik ere ez zen eraso lurtarrik edo estralurtarrik etorri.

Urteak igaro ziren norbaitek izen bereko elizaren azpi-azpian egon zitekeela susmatu arte. Kostaldetik hamarnaka kilometrotara, Ibaizabaleko itsasadarraren eta hiriaren lehendabiziko aztarnen behe-behean, lurraren erraietan barne-barnean sartuta.

Baina nola?

Soinu-banda: Aitor Mudoh.